Πρόκειται για τις αρχαίες ακροπόλεις, τα τείχη, τα βυζαντινά κάστρα και τους πύργους, μνημεία που καίτοι σώζονται τμηματικά στο νομό Λάρισας, προκαλούν δέος σε όσους τα επισκέπτονται.
Χρονολογούνται από την αρχαία εποχή ως τη βυζαντινή αλλά με μεταγενέστερες επεμβάσεις. Χωρίζονται δε σε τρεις 3 κατηγορίες: α) Τα κάστρα που διαδέχτηκαν τις αρχαίες οχυρωμένες πόλεις, β) αυτά που κατασκευάστηκαν κατά μήκος κύριων οδικών αρτηριών και περιέκλειαν μικρούς οικισμούς της μέσης ή ύστερης βυζαντινής περιόδου και γ) οι μεμονωμένοι πύργοι.
Τα κάστρα που διασώζονται είναι τα εξής:
Το Κάστρο Βελίκας είναι, ερειπωμένο σήμερα, βυζαντινό κάστρο του νομού Λάρισας κοντά στο χωριό Βελίκα Λάρισας. Γύρω από το κάστρο βρισκόταν μεσαιωνικός οικισμός, σήμερα ανασκάπτεται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας. Το κάστρο έλεγχε τον παραλιακό δρόμο που περνούσε από εκεί κατά τον μεσαίωνα και τον κάμπο που εκτείνεται στα νότια του. Βρίσκεται στην κορυφή λόφου στο βόρειο μέρος της παραλίας Βελίκας κοντά στην Μονή Θεολόγου[1].
Η οχύρωση καταλαμβάνει έκταση 21 στρεμμάτων, τα τείχη του που ανασκάπτονται διασώζονται από 2 έως 3 μέτρα ύψος[2] και πάχος 2 μέτρα. Λείψανα του οικισμού βρίσκονται στην πλαγιά του λόφου έξω από τα τείχη και χρονολογούνται τον 6ο αιώνα. Έχουν βρεθεί ερείπια πιεστήριου λαδιού, αποθηκών και τρίκλιτης βασιλικής. Πιστεύεται ότι ο οικισμός δημιουργήθηκε από τους κατοίκους της αρχαίας Μελίβοιας μετά την καταστροφή της από τους Ρωμαίους.
Κάστρο του Καστρίου Αγιάς
Το Κάστρο του Καστρίου Αγιάς είναι ερειπωμένο σήμερα βυζαντινό κάστρο και οικισμός στο χωριό Καστρί Λάρισας κοντά στην κωμόπολη Αγιά.
Το φρούριο και ο οικισμός είναι χτισμένα πάνω σε ερείπια νεολιθικής και ελληνιστικής εποχής[1]. Το κάστρο έλεγχε τον κάμπο της Λάρισας και την πεδιάδα της Αγιάς και τον μεσαιωνικό παράλιο δρόμο της εποχής. Μέσα στο κάστρο διασώζεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου του 12-13ου αιώνα. Ο οικισμός που πιστεύται ότι λεγόταν “Κέστριτζα” οχυρώθηκε τον 6ο αιώνα από τον Ιουστινιανό για την προφύλαξη του πληθυσμού από τις σλαβικές επιδρομές[2]. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Λατίνους το 1204 το κάστρο πέρασε στην κατοχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου, έπειτα στο Δουκάτο Νέων Πατρών όπου καταλήφθηκε τον 14ο αιώνα από αρβανίτες. Από τους Αρβανίτες το απελευθέρωσε ο βυζαντινός στρατηγός Μιχαήλ Μονομάχος[3].
Το κάστρο και ο οικισμός διατηρήθηκαν κι επί τουρκοκρατίας.
Κάστρο Κόκκινου Νερού
Το Κάστρο Κόκκινου Νερού είναι βυζαντινό κάστρο στην περιφερειακή ενότητα Λάρισας. Βρίσκεται κοντά στο παραθαλάσσιο χωριό Κόκκινο νερό και στις όχθες ρέματος με το ίδιο όνομα, ενώ απέχει 70 χλμ από την Λάρισα.
Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες χτίστηκε τον 6ο αιώνα από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης των Ευρυμενών στην αρχαία Μαγνησία.
Κάστρο της Ωριάς των Τεμπών
Το Κάστρο της Ωριάς των Τεμπών είναι βυζαντινό κάστρο στην κοιλάδα των Τεμπών στην κεντρική Ελλάδα. Βρίσκεται χτισμένο στους πρόποδες του Κισσάβου δίπλα στον ποταμό Πηνειό.
Η τοποθεσία ήταν οχυρωμένη από την αρχαιότητα. Το κάστρο σχετίζεται με την παράδοση της Ωριάς (ωραίας) πριγκίπισσας που έπεσε από τα τείχη και σκοτώθηκε για να μην πέσει στα χέρια των οθωμανών.
Μεγάλο τμήμα του κάστρου καταστράφηκε με την διάνοιξη της σημερινής εθνικής οδού, σήμερα είναι επισκέψιμο το Άνω μέρος του.
Το Κάστρο του Δαμασίου
Το Κάστρο του Δαμασίου είναι ένα από τα μεγαλύτερα βυζαντινά κάστρα της Θεσσαλίας και ένα από τα καλύτερα διατηρημένα κάστρα στο Ν. Λάρισας, που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του χωριού πάνω σε δυσπρόσιτο λόφο.
Ήταν κτισμένο σε μια προνομιακή τοποθεσία από όπου του επέτρεπε να ελέγχει το πέρασμα Ρεβένι προς τη θεσσαλική πεδιάδα. Το τείχος αποτελείται από μικρές ακανόνιστες πέτρες που συνδέονται με κονίαμα και συχνή είναι η χρήση μικρών τμημάτων κεραμιδιών. Σε αυτό συναντάει κανείς και τα τρία βασικά στοιχεία των βυζαντινών κάστρων:1) τον πρώτο περίβολο, που αποτελεί τον μεγαλύτερο χώρο, 2) τον δεύτερο περίβολο και 3) τον τρίτο περίβολο, που αποτελεί την ακρόπολη. Στη βόρεια πλευρά σώζονται αρχαίοι δόμοι που μαρτυρούν ότι κατά την αρχαιότητα υπήρχε τείχος. Κατά μήκος του περιβόλου υψώνονται ημικυκλικοί και ορθογώνιοι πύργοι, ενώ στο εσωτερικό του σώζονται ερείπια κτισμάτων. Η περίμετρος του περιβόλου υπολογίζεται σε 1.300 μ. περίπου. Κατά μήκος του περιβόλου υψώνονται ημικυκλικοί και ορθογώνιοι πύργοι ενώ στο εσωτερικό τους σώζονται κτίσματα σε ερειπιώδη κατάσταση. Σήμερα σώζεται ένα τμήμα διπλών τειχών και του φυλακίου του.
Κάστρο Σκήτης Αγιάς
Αμέσως μετά το χωριό Σκήτη πάνω σε έναν απότομο και υψηλό λόφο σχηματίζεται ένα πλάτωμα όπου διατηρούνται τείχη σε μήκος περίπου δύο χιλιομέτρων, υπολείμματα πύργων, τα ερείπια μιας δεξαμενής, ερείπια κτισμάτων. Το σωζόμενο ύψος στα τείχη φτάνει τα 3 μ., ενώ ένας τετράγωνος πύργος στη νότια πλευρά έχει ύψος 6 μ. περίπου. Τα ερείπια αυτά ανήκουν σε κάποια μεσαιωνική οχυρωμένη πόλη η οποία δέσποζε στη νοτιοδυτική πλευρά του Κισσάβου και στη βόρεια του Μαυροβουνίου και έλεγχε τον δρόμο που οδηγούσε από τον Αγιόκαμπο στη Λάρισα. Σημαντικό λόγω της θέσης, του μεγέθους και των οικιστικών λειψάνων που διασώζει. Εδώ τοποθετείται η βυζαντινή Κενταυρόπολη, τα τείχη της οποίας επισκεύασε ο Ιουστινιανός, μαζί με εκείνα των Ευρυμενών.
Το Κάστρο των Φαρσάλων
Η πόλη Φάρσαλος περιβάλλονταν από ισχυρά τείχη, τα οποία άρχιζαν από την Ακρόπολη- σημερινός Προφήτης Ηλίας και κατέληγε στα βόρεια κράσπεδα της πόλης. Χρονολογούνται από τα τέλη 6ου-αρχές 4ου αιώνα π.χ. (Πολυγωνικοί ογκόλιθοι) Επιδιορθώθηκαν στα μέσα 4ου αιώνα π.χ. (Τετραγωνισμένοι λίθοι). Μετέπειτα πάνω τους προστέθηκε μια Βυζαντινή πλινθόκτιστη κατασκευή πιθανώς επί Ιουστινιανού- 6ος αιώνας μ.χ. Η Ακρόπολη έχει μήκος 500 μέτρα περίπου και μέγιστο πλάτος 60 μέτρα σε υψόμετρο 250 μέτρων. Η πύλη της Ακρόπολης βρισκόταν στη βόρεια πλευρά, σε σημείο όπου τα κυκλώπεια τείχη σώζονται σε καλή κατάσταση, ενώ άλλες δυο πύλες βρίσκονταν χαμηλότερα. Κοντά στη νότια πύλη διακρίνεται δεξαμενή νερού.
