Το Δημοτικό Σχολείο του Ευαγγελισμού απαρτίζεται από μαθητές των χωριών Ευαγγελισμός,Παλαιόκαστρο, Πραιτώρι, Συκιά, Αμούρι, Μαγούλα, Ανάληψη και Δομένικο. Όπως σε όλο τον Ελλαδικό χώρο, η ποικιλία των εθίμων τις ημέρες του Δωδεκαημέρου είναι μεγάλη και αξιομνημόνευτη. Στα πλαίσια του μαθήματος της Μουσικής, έπειτα από συζήτηση με τα παιδιά των μεγαλύτερων τάξεων του σχολείου, αποφασίσαμε να συγκεντρώσουμε κάποια χαρακτηριστικά έθιμα αυτών των ημερών, καθώς και κάλαντα που λέγονται σε κάποια από τα παραπάνω χωριά. Θέλοντας να διατηρήσουμε τη ‘φρεσκάδα’ και την ‘αμεσότητα’ των αφηγήσεων κρατήσαμε αυτούσιες τις διηγήσεις των παιδιών, όπως τις παρέδωσαν χειρόγραφα γραμμένες.
Γράφει η Ευλαμπία Τσούκα μαθήτρια της ΣΤ΄ τάξης:
«Στη Συκιά, την παραμονή των Χριστουγέννων τραγουδάμε τα κάλαντα όλα τα παιδιά, κορίτσια αγόρια, μαζί. Ψήνουμε κουραμπιέδες, μελομακάρονα και άλλα διάφορα γλυκά όπως: μπακλαβά, κατάδες (γλυκό με φύλλο, σιρόπι και κρέμα) και κρέας με λεμόνι (η γνωστή ‘πηχτή’). Τα Χριστούγεννα οι γυναίκες θυμιατίζουν το σπίτι, το κρέας και τα γλυκά για να μην τα κλέψουν οι καρκάτζαλοι. Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων κατά τις 9-10 η ώρα τα αγόρια βγαίνουν έξω και κατατρομάζουν τα σκυλιά των σπιτιών.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πρωί-πρωί πριν ανατείλει ο ήλιος τα αγόρια ντύνονται τσολιάδες και τραγουδούν (Αϊ-Βασίλη). Η συγκέντρωση γίνεται στο σχολείο. Γύρω απ’ την μέση τους κρεμούν κουδούνια που τα χτυπάνε συνεχώς.
Την Πρωτοχρονιά πριν φύγουμε για την εκκλησία βάζουμε ένα ρόδι δίπλα στην πόρτα, ένα ποτήρι νερό και κάτι σιδερένιο, συνήθως κλειδί. Μόλις γυρίσουμε από την εκκλησία ο αρχηγός της οικογένειας κάνει το ‘Ποδαρικό’, σπάει δηλαδή το ρόδι λέγοντας: ‘‘όπως είναι γεμάτο το ρόδι να γεμίσει αγαθά το σπίτι και όπως σκορπίσει το ρόδι να σκορπίσουν οι εχθροί’’, ραντίζει την είσοδο του σπιτιού και εύχεται: ‘‘όπως τρέχει το νερό να τρέχει το καλό στο σπίτι’’ και τέλος πατάει το σιδερένιο αντικείμενο και εύχεται: ‘‘σίδερο πατώ και σιδερένιοι να ’μαστε’’.
Μόλις τελειώσει η εκκλησία παν και στο σπίτι του παπά, τραγουδώντας το τραγούδι:
‘‘Άγιος Βασίλης έρχεται Γενάρης ξημερώνει.
Βασίλης μ’ πόθεν έρχεσαι και πούθε κατεβαίνεις.
Εγώ απ’ τα ξένα έρχομαι και στα δικά μου πάω.
Σας έρχεσαι απ’ την ξενιτειά πες μας κανά τραγούδι κ.α.’’
Μετά απ’ το σπίτι του παπά πηγαίνουν και σε άλλα σπίτια. Αν αυτό το σπίτι έχει κάποιον που σπουδάζει λέμε το τραγούδι:
‘‘Μάνα χρυσή μάνα αργυρή μάνα μαλαματένια
Χρυσόν υιόν απ’ όκανες, χρυσόν μαλαματένιο.
Τον έλουζες, τον χτένιζες και στο σχολειό τον στέλνεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδερνε με την χρυσή βεργίτσα κ.α.’’
Το μεσημέρι συγκεντρώνονται όλοι γύρω από την Βασιλόπιτα. Η νοικοκυρά βάζει μέσα ένα κέρμα, ένα πουρναρόφυλλο και ένα άχυρο. Με τη σειρά όλοι παίρνουν το κομμάτι τους. Όποιος βρει το πουρναρόφυλλο θα έχει πολλά γίδια, όποιος βρει το άχυρο θα γίνει γεωργός και όποιος βρει το κέρμα θα γίνει πλούσιος. Πριν το πρωτοχρονιάτικο γεύμα τα παιδιά προσφέρουν ένα πιάτο βασιλόπιτα και γλυκά στους παππούδες τους, την ονομαζόμενη ‘Προβέντα’. Οι παππούδες με τη σειρά τους, τους δίνουν την λεγόμενη ‘μπουλστρίνα ή μπουπιστρίνα’, δηλαδή χαρτζιλίκι και γλυκά.
Στα Θεοφάνεια μαζεύονται όλοι στο ποτάμι για να πιάσουν τα αγόρια το σταυρό. Μόλις ρίξει ο παπάς τον σταυρό όλα τα αγόρια με το τρία βουτούν. Όποιος τον βρει, γυρνάει μαζί με τον παπά και ένα παιδί ακόμα όποιον θέλει αυτός που έπιασε τον σταυρό, περνούν από σπίτι σε σπίτι και ευλογούν και αυτό και αυτούς που κατοικούν εκεί. Αυτός που έπιασε τον σταυρό κρατάει ένα καρδάρι που μέσα έχει το νερό που ευλογεί ο παπάς και όσοι έχουν ζώα παίρνουν λίγο από αυτό το νερό και τα βάζουν να το πίνουν, ρίχνοντας το μέσα στο νερό τους που πρέπει εκείνη την ώρα να είναι καθαρό, για να είναι τα ζώα μας καλά».
Ανήμερα των Χριστουγέννων το βράδυ, στη Συκιά, συγκεντρώνουν ξύλα, τα στοιβάζουν και ανάβουν μεγάλες φωτιές «για να ζεσταθεί ο Χριστός» όπως λένε. Στον Ευαγγελισμό, στοΠραιτώρι και στο Παλαιόκαστρο, την παραμονή των Χριστουγέννων κατά τις 20:00 μαζεύονται τα παιδιά και ανάβουν φωτιές σε συγκεντρωμένα για αυτό το σκοπό λάστιχα αυτοκινήτων («ανάβουν ρόδες», όπως λένε). Τότε τραγουδούν δυνατά τα «Κόλιντρα» για να ακούσουν όλοι στο χωριό κι έτσι να τους προσφέρουν περισσότερα χρήματα την επόμενη ημέρα στα κάλαντα.
Το πρωί, όταν οι γονείς μαζεύονται στην εκκλησία, τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τα κάλαντα, ενώ το βράδυ –ανήμερα των Χριστουγέννων- κατά τα μεσάνυχτα κτυπούν τις πόρτες των σπιτιών «για να βγουν και να τους κυνηγήσουν» όπως λένε και μετά κάθονται στο σχολείο, τρώνε, πίνουν, ακούν μουσική και διασκεδάζουν πετώντας δυναμητάκια και πυροτεχνήματα.
Τα «Κόλιντρα» που τραγουδούν τα παιδιά στον Ευαγγελισμό την παραμονή των Χριστουγέννων το βράδυ:
«Κουλιντρίτς μιλιντρίτς
δώσε μπάμπα του κουρίτς.
Δεν του κάνω τίπουτα
τίπουτα μα τίπουτα.
Να του βάλου στου παχνί.
Να του τσμπις η κότα στο …»
(ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ 1 – Νίκος Βαλατσός Ε1 τάξη)
Στο Παλαιόκαστρο το πρωί των Χριστουγέννων τα κορίτσια τραγουδούν τα πανελλαδικά κάλαντα (Καλήν ημέραν άρχοντες) ενώ τα αγόρια τραγουδούν τα παρακάτω:
«Κόλιντρας, μέλιντρας
Χριστός γεννάται σήμερα.
Γεννάται και Βαπτίζεται
στο γάλα και στο μέλι.
Το γάλα τρων οι άρχοντες
Και τα κεριά στους Άγιους.
Κόλιντρα μέλιντρα».
(ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ 2 – Λευτέρης Δόλγηρας ΣΤ΄ τάξη)
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς το πρωί στο Πραιτώρι, τα κορίτσια τραγουδούν τα πανελλαδικά κάλαντα (Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά), ενώ τα αγόρια φέροντας κουδούνια από πρόβατα τραγουδούν το εξής:
«Αγιός Βασίλης έρχεται
Γενάρης ξημερώνει.
Βασίλη απ’ ούθε έρχεσαι
Κι απ’ ούθε κατεβαίνεις;
Εγώ απ’ τα ξένα έρχομαι
και στο σχολειό πηγαίνω.
Βασίλη ξέρεις γράμματα
πες μας την αλφαβήτα
κι έλα κόψε μας την πίτα»
(ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ 3 – Σπύρος Κουβεντάρης και Δόλγηρας Λευτέρης ΣΤ΄ τάξη)
Παρόμοια είναι και τα κάλαντα που λένε τα παιδιά στον Ευαγγελισμό εκείνη την ημέρα:
«Αγιός Βασίλης έρχεται
Γενάρης ξημερώνει.
Βασίλη απ’ ούθε έρχεσαι
κι απ’ ούθε κατεβαίνεις;
Εγώ απ’ τα ξένα έρχομαι
Και στα δικά σας πάω.
Κι αν έρχεσαι απ’ την ξενιτειά
πες μας κι ένα τραγούδι.
Εγώ τραγούδια ήξερα
τραγούδια να σας λέω.
Στην πατερίτσα ακούμπησα
να πω την αλφαβήτα.
Αλφαβήτα και φλουρί.
Φλουρί μαλαματένιο.
Κλωνάρι χρυσοκλώναρο
χρυσό μαλαματένιο»
(ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ 4 – Νίκος Βαλατσός Ε΄1 τάξη)
Τέλος, στο Πραιτώρι, την ημέρα των Φώτων, αφού ριχθεί ο σταυρός στο ποτάμι, εκείνοι οι οποίοι θα ‘πέσουν’ να τον πιάσουν (3-4 άτομα συνήθως), με το σταυρό αυτό στο χέρι γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι για να «Φωτίσουν» όπως λένε, χώρια από τον ιερέα του χωριού.
Για το Δομένικο γράφει η Λαρίσα Στεφανίδου (ΣΤ΄ τάξη):
«Τα Χριστούγεννα οι μαμάδες του χωριού στολίζουν το δέντρο και το σπίτι. Την παραμονή οι γυναίκες του χωριού φτιάχνουν κουραμπιέδες και μελομακάρονα. Την ημέρα των Χριστουγέννων ψήνουμε στη σούβλα, φτιάχνουμε τηγανιά, σαρμαδάκια και διάφορες σούπες. Τα Χριστούγεννα πάνε όλα τα παιδιά του χωριού και λένε τα κάλαντα. Επίσης την Πρωτοχρονιά κόβουμε Βασιλόπιτα και λέμε και τα κάλαντα πάλι. Την Πρωτοχρονιά εξίσου οι γυναίκες πάνε σε σπίτια για καφεδάκι.»
Ενώ για το ίδιο χωριό η Χριστίνα Καποδίστρια (Ε1 τάξη) μας παραθέτει κάποια κάλαντα τα οποία λέγονταν την Πρωτοχρονιά, βασισμένη σε όσα της αφηγήθηκε η γιαγιά της:
«Ένα μικρό μικρούτσικο μικρό κι χαϊδεμένο.
Μικρό το έχει η μάνα του, μικρό κι ο μπαμπάς του.
Το έλουζαν, το χτένιζαν στου δάσκαλου του στέλνουν.
Παιδί μ να μάθεις γράμματα, παιδί μ να μάθεις γνώμη.
Τα γράμματα είναι στο χαρτί κι η γνώμη πέρα ως πέρα.
Για πέστε παλικάρια μου σαν φέτου και του χρόνου»
«Σ’ αυτό το σπίτι το ψηλό του μαρμαρουστρωμένο.
Εδώ έχουν χίλια πρόβατα κι δυο χιλιάδες γίδια.
Τα χίλιαζαν, τα μίλιαζαν, τα βρίσκουν δυο χιλάδες.
Βρε τίνος είν’ τα πρόβατα, βε τίνος είν’ τα γίδια.
Τ’ αφέντη μας τα πρόβατα, τ’ αφέντη μας τα γίδια.
Τ’ αφέντη μας κι του μαντρί με του βιργί πληγμένο.
Μι του βιργί, μι του πληξί μθ του μαργαρητάρι.
Για πέστε παλικάρια μου σαν φέτου και του χρόνου»
Η Αθανασία Γεωργούλη (ΣΤ΄ τάξη) μας δίνει πληροφορίες για τις ημέρες αυτές στο Αμούρι:
«Δύο ημέρες πριν τα Χριστούγεννα στην πλατεία του χωριού ανάβουν φωτιά και γίνεται γλέντι με άφθονο κρασί και στα καζάνια βράζουν τσιγαρίδες. Παραμονή Χριστουγέννων το πρωί, τα παιδιά του χωριού γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τα κάλαντα των Χριστουγέννων (πανελλαδικά κάλαντα). Οι νοικοκυρές ετοιμάζουν τα φαγητά για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Οι άντρες του χωριού κόβουν τα γουρούνια.
Ξημερώματα Χριστουγέννων χτυπάει χαρμόσυνα η καμπάνα και πηγαίνουν όλοι στην εκκλησία. Όταν τελειώνει η εκκλησία όλοι γυρίζουν σπίτι τους και τρώνε τη Χριστουγεννιάτικη σούπα. Την παραμονή Πρωτοχρονιάς μόλις αλλάζει ο χρόνος, κόβουμε την Βασιλόπιτα. Τη μέρα της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά παίζουν τα κάλαντα (πανελλαδικά κάλαντα). Τη μέρα των Θεοφανείων πηγαίνουμε στην εκκλησία. Μετά όλος ο κόσμος πηγαίνει στο ποτάμι και ο παπάς ρίχνει το σταυρό. Στο σταυρό συμμετέχουν μόνο αγόρια. Όποιος πιάσει το σταυρό παίρνει μαζί του λίγα άτομα, πηγαίνουν στα σπίτια, εμείς τους ανοίγουμε, φιλάμε τον σταυρό και τους δίνουμε χρήματα».
Η Κάλλη Χατζηνικολάου (ΣΤ΄ τάξη) διηγείται για τα έθιμα του Μεσοχωρίου:
«Στο Μεσοχώρι την προπαραμονή των Χριστουγέννων είχαν το έθιμο να σφάζουν τα γουρούνια και να τραγουδάνε το ‘‘Καλή ημέρα άρχοντες’’. Την παραμονή οι νοικοκυρές ετοιμάζουν κουλουράκια και γλυκά. Το Σάββατο της παραμονής πήγαιναν στο σπίτι και τραγουδούσαν ‘‘Κόλιτρα Μέλιτρα Χριστός γεννιέται σήμερα γεννιέται και βαφτίζεται στο γάλα και στο μέλι στον ουρανό πηγαίνει’’. Πέντε η ώρα το πρωί χτυπούσε η καμπάνα και πήγαινε όλος ο κόσμος στην Εκκλησία. Μετά από την Εκκλησία πήγαιναν όλοι σπίτια τους για να φάνε το Χριστουγεννιάτικο γεύμα.
Σε λίγες μέρες έφτανε η προετοιμασία για τον καινούριο χρόνο. Οι νοικοκυρές άρχιζαν να ετοιμάζουν και να πλάθουν τα φύλλα για την Βασιλόπιτα. Μια εβδομάδα πριν από τον καινούριο χρόνο τα παιδιά είχαν γύρω από τη μέση κουδούνια και φώναζαν ‘‘Άγιος Βασίλης έρχεται Γενάρη ξημερώνει’’. Μόλις τελείωνε το νέο έτος μετά ερχόταν η γιορτή των Θεοφανείων και έριχναν το σταυρό στο ποτάμι. Επίσης ντυνόταν λοκατσάρκα και έβγαιναν στην πλατεία του χωριού».
Από τις παραπάνω διηγήσεις και πληροφορίες γίνεται φανερό πως τις ημέρες αυτές κυριαρχούν σε όλη την ευρύτερη περιοχή ο Εκκλησιασμός, ο Αγιασμός, οι ‘φωτιές’, τα κάλαντα, το κρασί, το φαγητό τα ‘κόλιντρα’ και τα τραγούδια, σε ένα πλαίσιο ομόνοιας, σχόλης, οικογενειακής θαλπωρής και προσδοκίας για την επόμενη χρονιά. Οι «καρκάτζαλοι» και τα «λοκατσάρκα» έχουν επίσης θέση σε όσα διαδραματίζονται εκείνες τις ημέρες του Αγίου Δωδεκαημέρου. Η συμβολή των παιδιών παραμένει καταλυτική σε κάθε δραστηριότητα, ενώ στο περιεχόμενο των τοπικών καλάντων διακρίνουμε κοινά χαρακτηριστικά με εκείνα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Τέλος, την τιμητική τους έχουν τα κεράσματα και φυσικά το φαγοπότι και η συμμετοχή στις Εκκλησιαστικές ακολουθίες, από όπου όλα ξεκινούν.
Καλό Άγιο Δωδεκαήμερο και Καλή χρονιά σε όλους, από όλους εμάς, μαθητές και δασκάλους, του Δημοτικού Σχολείου Ευαγγελισμού Ελασσόνας.
Ο «δάσκαλος της Μουσικής» Κωνσταντίνος Χρ. Παπαϊωάννου και οι μαθητές των τάξεων Ε΄ και ΣΤ΄.